Του Δημήτρη Τουλιάτου
Ξεκινάμε λέγοντας ότι το καθήκον υπακοής απέναντι στο νόμο έχει αυτονόητο όριο την σοβαρή αδικία. Από την άλλη, το να αψηφήσει κάποιος τον κακό νόμο, αρνούμενος την εφαρμογή του, είναι κάτι που κάνει με δικό του κίνδυνο.
Σήμερα θα σου πω για κάτι που με απασχολεί εδώ και καιρό. Ο κακός νόμος και τι κάνουμε απέναντί του.
Η αξίωση του νόμου να τον υπακούμε έχει κάτι το απόλυτο: αν συντρέχουν οι προϋποθέσεις του, τότε αυτός αναγκαστικά εφαρμόζεται.
Αν τον πάρουμε τοις μετρητοίς, ο νόμος πρακτικά διεκδικεί να ρυθμίζει τη συμπεριφορά μας κατά προτεραιότητα έναντι κάθε άλλου προτύπου ή εκτίμησής μας, άσχετα δηλαδή από τον αν θεωρούμε αυτό που μας ζητάει να κάνουμε, εν προκειμένω, καλό ή κακό, χρήσιμο ή άχρηστο, συμφέρον ή μη.
Για να υπογραμμίσει ακριβώς τη δεσμευτικότητα αυτή, άλλωστε, κάθε νομικό σύστημα είναι εξοπλισμένο με έναν μηχανισμό καταναγκασμού. “Dura lex, sed lex” (Σκληρός νόμος, αλλά νόμος), έλεγαν οι παλιοί Λατίνοι νομομαθείς.
Το εντυπωσιακό όμως, που διακρίνει τον νόμο από άλλους τρόπους ρύθμισης της ανθρώπινης συμπεριφοράς, είναι το γεγονός ότι η δικαιολογία που μας δίνει για να τον εφαρμόσουμε εμπράκτως και κατά προτεραιότητα είναι ότι είναι ακριβώς ο ίδιος ο νόμος που μας το ζητάει να το κάνουμε.
Γιατί αυτό, θα ρωτήσεις!
Σε παλαιότερες εποχές οι άνθρωποι συνέχεαν το καλό και το δίκαιο με τις αξιώσεις που έντυναν πίσω από το όνομα του νόμου διάφορα ιερατεία και εγκόσμιοι επιστάτες του Θεού, της Φύσης ή του Λόγου.
Ο νόμος τους δεν θα μπορούσε παρά να είναι καλός, αλλιώς δεν θα ήταν νόμος. Σήμερα, τέτοια αντίληψη μας φαίνεται αδιανόητη.
Οφείλουμε να υπακούσουμε τον νόμο απλά και μόνον επειδή μας το ζητάει, ό,τι και αν μας ζητάει;
Για παράδειγμα, θα έπρεπε να καταδίδουμε υποχρεωτικά τους οικείους μας που διαφωνούν με το καθεστώς, όπως στη ναζιστική Γερμανία; Όχι βέβαια!
Το γεγονός ότι ο νόμος διεκδικεί, αξιώνει την εφαρμογή του από εμάς, μας αρέσει δεν μας αρέσει, απλώς μεταφέρει το ζήτημα ένα σκαλί ψηλότερα, δηλαδή στο αν είναι πράγματι νομιμοποιημένη η εξουσία αυτών που τον θέτουν.
Στις σημερινές δημοκρατικές περιστάσεις, το ότι ο νόμος διεκδικεί την εφαρμογή του γενικά και αφηρημένα, δηλαδή από τον καθένα μας εξ ίσου, αναδεικνύει το ζήτημα της νομιμοποίησης της νομοθετικής εξουσίας με διαφορετικούς όρους απ’ ό,τι παλιά.
Θεωρούμε νομιμοποιημένη την εξουσία όταν η δράση της – εν προκειμένω, η νομοθέτηση – ανταποκρίνεται σε κάποιες θεμελιώδεις γενικές προδιαγραφές που η τήρησή τους θα δικαιολογούσε την απαίτηση της από τον καθένα μας να την υπακούει, ακόμη και αν διαφωνεί.
Δηλαδή, σε εκλέγω, νομοθετείς, εφαρμόζω.
Ότι και αν νομοθετήσεις;
Ναι, αρκεί να μην αντιβαίνει τις θεμελιώδεις ελευθερίες του ατόμου και του πολίτη.
Αυτό λέει η δημοκρατία!
Γνωρίζουμε, όμως ότι η δημοκρατία, δεν παύει να είναι ένα ατελές σύστημα. Μια παρορμητική ή πρόσκαιρη πλειοψηφία, ένας δημόσιος χώρος εποικισμένος από ιδιωτικά Μέσα ενημέρωσης, η επιρροή ισχυρών διεθνών οικονομικών παραγόντων, όλα αυτά μπορεί να οδηγήσουν και συχνά οδηγούν μια Δημοκρατία στο να φτιάξει κακούς νόμους.
Με λίγα λόγια, ένα κύμα λαϊκισμού μπορεί να σαρώσει τα πάντα και να επιβάλει άδικους ή/και ισοπεδωτικούς νόμους.
Εδώ όμως μπαίνει και μια άλλη σκέψη: είμαστε πάντα τόσο βέβαιοι για την ορθότητα της δικής μας κρίσης για την ηθική ποιότητα του νόμου απέναντι στην πλειοψηφία, που τον εγκρίνει;
Για να είναι δίκαιη μια Δημοκρατία αρκεί να δίνει την πραγματική ευκαιρία στο ορθό να πείσει, όχι και να το υιοθετήσει οπωσδήποτε.
Ωστόσο, το καθήκον υπακοής έχει αυτονόητο όριο την σοβαρή αδικία. Το τι σημαίνει σοβαρή αδικία, φυσικά διαφέρει από αντίληψη σε αντίληψη.
Είναι, ωστόσο αναγκαίο, να συνειδητοποιήσουμε ότι όσο βαθιά και αν πιστεύουμε ότι πάσχει σοβαρά η ηθική ποιότητα του νόμου, αυτό δεν μας απαλλάσσει από τον κίνδυνο να υποστούμε τις έννομες συνέπειες που επιφέρει η παραβίασή του, αν την πεποίθηση αυτή δεν συμμερίζονται και τα αρμόδια όργανα της πολιτείας.
Η πολιτική ανυπακοή, άλλωστε, ίσως να αποτελεί υπό τις περιστάσεις τον κατάλληλο τρόπο να φέρει κανείς με έμφαση το ζήτημα της αδικίας ενός νόμου στο προσκήνιο της πολιτικής ζωής και να κινητοποιήσει για την αποκατάστασή της.
Αρκεί να είναι διατεθειμένος να αναλάβει και το ρίσκο.
