Συνέντευξη στην Βίκυ Μαυρομάτη
Ο Αργύρης Αρχάκης είναι Καθηγητής Ανάλυσης Λόγου και Κοινωνιογλωσσολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών, όπου διδάσκει από το 1997. Τα πρόσφατα ερευνητικά του ενδιαφέροντα εντοπίζονται κυρίως σε ζητήματα σχέσης λόγου και μετανάστευσης, κριτικού γραμματισμού, αφηγηματικών κατασκευών ταυτοτήτων, πολιτικού λόγου. Άρθρα και βιβλία του έχουν δημοσιευτεί από έγκριτους διεθνείς και εγχώριους οίκους. Πρόσφατα, έχει εκδώσει το βιβλίο Από τον εθνικό στον μετα-εθνικό λόγο: Μεταναστευτικές ταυτότητες και κριτική εκπαίδευση (Πατάκης, 2020). Είναι επιστημονικός υπεύθυνος του ερευνητικού έργου TRACE «Ανιχνεύοντας τον ρατσισμό στον αντιρατσιστικό λόγο: Μια κριτική προσέγγιση στον ευρωπαϊκό δημόσιο λόγο για τη μεταναστευτική και προσφυγική κρίση» (TRACE/HFRI-FM17-42, ΕΛΙΔΕΚ 2019-2022) για το οποίο μάλιστα μας μιλάει και αναλύει τη δράση του.
Όπως διαβάζουμε κύριος σκοπός του ερευνητικού έργου που είστε υπεύθυνος είναι «ο εντοπισμός και η κριτική ανάδειξη των απόρρητων μηνυμάτων που αναπαράγουν ρατσιστικές πρακτικές και ιδεολογίες στον αντιρατσιστικό λόγο». Δεν υπάρχει αντίφαση στην παραπάνω φράση;
Έχετε δίκιο. Είναι εύστοχη η επισήμανσή σας. Ωστόσο, η αντίφαση που επισημαίνετε κατορθώνει να μη γίνεται αντιληπτή σε πολλά αντιρατσιστικά κείμενα. Γι’ αυτό κάνουμε λόγο για έναν ευέλικτο, ρευστό ρατσισμό που κατορθώνει να εμφιλοχωρεί ακόμη και σε αντιρατσιστικά κείμενα. Και ακριβώς εδώ εντοπίζεται η δύναμη αυτού του ‘νέου’ ρατσισμού: στην μη ορατότητά του. Στο ότι λειτουργεί διαμορφώνοντας απαξιωτικές αντιλήψεις για όποιους ή όποιες ‘διαφέρουν’, ωθώντας τους σε αφομοίωση (δηλαδή σε γλωσσική και πολιτισμική ομογενοποίηση) ή ακόμη και αποκλείοντάς τους, χωρίς να καθίσταται σαφής η απαξιωτική διάκριση. Γι’ αυτό άλλωστε πολλοί και πολλές του πλειονοτικού πληθυσμού με περισσή άνεση αναφέρονται στους/τις μετανάστες/τριες με θέσεις του τύπου: δεν είμαι ρατσιστής ή ρατσίστρια, αλλά – βρε παιδί μου – έχουν άλλες συνήθειες, άλλη θρησκεία, άλλα φαγητά, εντέλει δεν έχουν την ποιότητά μας, δεν είναι σαν κι εμάς! Ιστορικά μιλώντας, οι ανθρωπιστικές και αντιρατσιστικές αξίες της αποδοχής της διαφοράς άρχισαν να τίθενται σε ευρεία κυκλοφορία στον δυτικό κόσμο, κυρίως μετά από τις ναζιστικές θηριωδίες του δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου. Ωστόσο, η ευρεία κυκλοφορία αντιρατσιστικών θέσεων φαίνεται να συνυπάρχει με την προώθηση ρατσιστικών αντιλήψεων και αφομοιωτικών επιδιώξεων. Αυτή η συνύπαρξη οδηγεί στη διαμόρφωση του σύγχρονου, ευέλικτου και ρευστού ρατσισμού.
Πέρα από την καταγραφή του φαινομένου του «μασκαρεμένου» ρατσιστικού λόγου, ποιος είναι ο στόχος του εγχειρήματος;
Η καταγραφή του ρευστού ρατσισμού, του ‘μασκαρεμένου’ –όπως τον χαρακτηρίσατε– ρατσισμού, είναι η ίδια αρκετά απαιτητική διαδικασία. Μαζί με την ερευνητική μου ομάδα έχουμε διαμορφώσει, σε μια ψηφιακή βάση δεδομένων, ένα σώμα αντιρατσιστικών κειμένων περίπου 500 χιλιάδων λέξεων. Στο σώμα αυτό επιχειρούμε λεπτές κοινωνιογλωσσολογικές αναλύσεις και σύνθετες κατηγοριοποιήσεις για να αντιληφθούμε τη μορφή και τη λειτουργία του ρατσισμού στα αντιρατσιστικά κείμενα. Τα πορίσματά μας θα παρουσιαστούν στη διεθνή και στην ελληνική επιστημονική κοινότητα, σε συνέδρια και περιοδικά. Ήδη έχουμε ξεκινήσει έναν κύκλο ομιλιών και επιστημονικών ανακοινώσεων. Θα ακολουθήσει το πιο εφαρμοσμένο, θα έλεγα, σκέλος του ερευνητικού μας εγχειρήματος το οποίο αφορά εκπαιδευτικές παρεμβάσεις. Στο πλαίσιο του κριτικού γραμματισμού θα διαμορφώσουμε εκπαιδευτικές προτάσεις κειμενικής αναγνώρισης και συνειδητοποίησης του ρευστού ρατσισμού τόσο από τους/τις μαθητές/τριες όσο και από τους/τις εκπαιδευτικούς τους. Τελικός στόχος μας είναι η διαμόρφωση μιας εργαλειοθήκης για τον εντοπισμό του ρευστού ρατσισμού και τον κριτικό αναστοχασμό πάνω σ’ αυτόν. Εκτός από τον χώρο της εκπαίδευσης, η εργαλειοθήκη αυτή θα απευθύνεται σε μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς ανθρωπιστικής βοήθειας, σε (πολιτικούς) οργανισμούς υπεύθυνους για διαφημιστικές εκστρατείες σχετικά με μετανάστες/τριες, σε εθελοντές/τριες, ερευνητές/τριες και πολίτες που ενδιαφέρονται για ζητήματα μετανάστευσης και (αντι)ρατσισμού, σε εμπλεκόμενους/ες στη ψυχολογική υποστήριξη των μεταναστών/τριών και των προσφύγων και, βέβαια, σε διαμορφωτές της κοινής γνώμης όπως οι δημοσιογράφοι.
Τα ΜΜΕ αναπαράγουν μόνο τα αρνητικά στερεότυπα ή μπορεί να τους πιστωθεί και η αναπαραγωγή ενός λόγου που «εκπαιδεύει» την κοινωνία αντιρατσιστικά;
Η ερώτηση αυτή είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα και με την ολοκλήρωση της έρευνάς μας ελπίζω να έχουμε κάτι σαφές και τεκμηριωμένο να καταθέσουμε. Προς το παρόν αρκούμαι στην εξής επισήμανση: Υπάρχουν πολλά διαφορετικά ΜΜΕ. Διαφορετικά ως προς το είδος, αλλά και ως προς το σκοπό και τις σκοπιμότητες που υπηρετούν. Οπότε δύσκολα θα μπορούσε να απαντήσει κανείς συνολικά για τις αντιρατσιστικές τους ‘ευαισθησίες’. Όπως προείπα, ευελπιστούμε με την ολοκλήρωση της έρευνάς μας να είμαστε σε θέση να αποφανθούμε για το αν και ποια από τα ΜΜΕ που κυριαρχούν ή επιδιώκουν να κυριαρχήσουν στην καθημερινότητά μας, παρά την αντιρατσιστική τους φενάκη, εδραιώνουν ηγεμονικές παραδοχές όπως η μονογλωσσία και η μονοπολιτισμικότητα. Αυτές οι παραδοχές συνδέονται ευθέως με την παραγωγή ρατσιστικών αντιλήψεων και πρακτικών αφομοίωσης.
Η πανδημία του κορωνοϊού επέτεινε το πρόβλημα;
Η πανδημία είναι μια πρωτόγνωρη εμπειρία για όλους και όλες μας. Ακολουθώντας τα ιατρικά προστάγματα, οδηγηθήκαμε στον αποκλεισμό από τον κοινωνικό μας περίγυρο. Αυτή η νέα συνθήκη, ωστόσο, θα μπορούσε να οδηγήσει σε κριτική αυτοσκόπευση και κοινωνική ενσυναίσθηση. Έχοντας πλέον παρόμοιες, τηρουμένων των αναλογιών, εμπειρίες με τους μετανάστες και τις μετανάστριες, θα μπορούσαμε να τους/τις ‘ξανασκεφτούμε’ λαμβάνοντας υπόψη μας ότι εξαιτίας των ρατσιστικών μας πρακτικών ανέστιοι αποκλείονται από τα εθνικά μας σύνορα ή εγκλωβίζονται σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ωστόσο, φοβάμαι ότι οι πλειονοτικοί εθνικοί πολίτες προσβλέπουμε –μέσω της ‘ελιξήριας’ δύναμης του εμβολίου– στην επαναφορά μας στην προ-πανδημίας ‘κανονικότητα’. Έτσι και όπως ακριβώς την αφήσαμε. Με τις ίδιες ανισότητες και τους ίδιους αποκλεισμούς. Και σίγουρα με την ίδια στάση απαξιωτικής διάκρισης απέναντι στους μετανάστες και τις μετανάστριες, οι οποίοι/ες, όσο διαρκούν οι ψηφιακές ‘καραντίνες’, σίγουρα δεν έχουν τις απαιτούμενες οικιακές και τεχνολογικές ανέσεις.
Πείτε μας δύο λόγια για το πρόγραμμα TRACE. Πώς γεννήθηκε;
Ο τίτλος TRACE αποτελεί ακρώνυμο από τον αγγλικό τίτλο του ερευνητικού μας προγράμματος Tracing Racism in Anti-raCist discoursΕ (Ανιχνεύοντας τον ρατσισμό στον αντιρατσιστικό λόγο). Η ιδέα του ερευνητικού προγράμματος γεννήθηκε, όπως όλα τα ωραία πράγματα, μέσα στη ζεστασιά μιας μεγάλης επιστημονικής παρέας συναδέλφων/ισσών από πανεπιστήμια της Ελλάδας και του εξωτερικού με κοινά ενδιαφέροντα. Διαμορφώθηκε σε ερευνητική πρόταση και κατατέθηκε για χρηματοδότηση στο Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας (ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ.). Μετά από μακροχρόνια διαδικασίας απαιτητικής κρίσης απέσπασε σημαντική, για τα επίπεδα των κοινωνικών επιστημών, χρηματοδότηση. Καταβάλλουμε κάθε δυνατή προσπάθεια να αξιοποιηθεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο η υποστήριξή μας από το ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ., ελπίζοντας ότι τα πορίσματα της έρευνάς μας θα ευαισθητοποιήσουν κάποια τμήματα της κοινωνίας μας.
