Οτρόπος που οι εταιρείες Big Tech διαχειρίζονται ή, μάλλον, εκμεταλλεύονται τον εθισμό μας με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι ένα ζήτημα που προκαλεί συζήτηση εδώ και καιρό. Το ντοκιμαντέρ του Netflix «The Social Dilemma» δίνει μια εικόνα γι’ αυτό που συμβαίνει με τους κολοσσούς της βιομηχανίας όσο εμείς μένουμε κολλημένοι στις οθόνες μας παρακολουθώντας ανυποψίαστοι τριάντα συνεχόμενα βίντεο με γατάκια και ανοίγει τα μάτια σε όσους δεν είχαν ιδέα, επιβεβαιώνοντας τους φόβους των υπολοίπων. Το «Κοινωνικό δίλημμα» έγινε γρήγορα ένα από τα πιο δημοφιλή προγράμματα της πλατφόρμας εξετάζοντας τις διάφορες όψεις της αθέατης δράσης της βιομηχανίας και των συνεπειών της ψηφιακής κοινωνικής ζωής. Από την εξαιρετικά κερδοφόρα οικονομία της (δικής μας) προσοχής, τους αλγόριθμους που στηρίζουν τους υπολογισμούς πάνω στον (επίσης δικό μας) εθισμό, την παραπληροφόρηση, την εξωφρενική πολιτική πόλωση και άλλα δεινά, με κοινό παρονομαστή ότι τροφοδοτούνται από τα social media και την αδυναμία μας να ξεκολλήσουμε από αυτά για να δούμε τη μεγάλη, ανησυχητική εικόνα. Oχι τυχαία, έχοντας δει το ντοκιμαντέρ, αρκετοί είναι εκείνοι που σκέφτονται ότι ίσως πρέπει να θάψουν το smartphone τους σε ένα βαθύ, σκοτεινό λάκκο.
Το αν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι όντως η καταστροφή του κόσμου και αν αυτή μπορεί όντως να έρθει επειδή κοινοποιούμε βίντεο, φωτογραφίες και ειδήσεις στους φίλους μας είναι οι ερωτήσεις που στο ντοκιμαντέρ επιχειρούν να απαντήσουν διάφοροι «αποστάτες» της Silicon Valley, πρώην εργαζόμενοι στη βιομηχανία, που προειδοποιούν τον κόσμο για τα κακά που προκαλούν τα προϊόντα που οι ίδιοι βοήθησαν να δημιουργηθούν (οπότε η απάντησή τους είναι μάλλον ναι). Ανάμεσα στα πολλά και ανησυχητικά που αναφέρονται είναι το πώς κάθε μας ενέργεια καταγράφεται και οι πληροφορίες από κάθε μας κλικ χρησιμοποιούνται για να μας κάνουν να δούμε περισσότερα βίντεο, να μοιραστούμε περισσότερα λινκ, να δούμε περισσότερες διαφημίσεις και τελικά να κάνουμε την ήδη πανίσχυρη βιομηχανία ακόμα πιο πλούσια.
Ενας άλλος προβληματισμός είναι ότι εμείς οι ίδιοι είμαστε το προϊόν ή, καλύτερα, οι μικρές μεταβολές που τα κοινωνικά δίκτυα μπορούν να επιφέρουν στις ιδέες και τη συμπεριφορά μας. Η διασπορά fake news με τεράστια ευκολία και τα πολιτικά παιχνίδια που στήνονται στις πλατφόρμες παίζουν επίσης το ρόλο τους στη δυστοπία που περιγράφεται σχεδόν σαν να υπάρχει πόλεμος μεταξύ ανθρώπων και υπολογιστών – και οι υπολογιστές, ως γνωστόν, δεν χάνουν.
Αν και οι προβληματισμοί που θέτει το ντοκιμαντέρ είναι απόλυτα κατανοητοί και πρέπει να μας βάζουν όλους σε σκέψεις, δεν είναι λίγοι εκείνοι που πιστεύουν ότι χάνει το στόχο του. Κυρίως επειδή δραματοποιεί σχεδόν κωμικά τη βιομηχανία, με τρεις τύπους να χειρίζονται μέσω κονσόλας τη συμπεριφορά των χρηστών προσπαθώντας με κάθε τρόπο να τους κρατήσουν κολλημένους όσο περισσότερο γίνεται – και η αλήθεια είναι ότι για να καθίσει κάποιος να δει ένα ντοκιμαντέρ για τις Big Tech εταιρείες μάλλον έχει την ωριμότητα να μη χρειάζεται να του σερβίρουν τα δεδομένα σαν να είναι επεισόδιο του Αστυνόμου Σαΐνη, με τους χειριστικούς «κακούς» σε σκοτεινά δωμάτια με οθόνες και δυσοίωνη μουσική. Ομοίως, το δραματοποιημένο κομμάτι με τα παιδιά μιας οικογένειας να μετατρέπονται σε ηλίθια ζόμπι επειδή έχουν κολλήσει στα κινητά τους είναι μάλλον παιδαριώδες για να διανθίζει όσα οι επαγγελματίες της τεχνολογίας προσπαθούν να καταγγείλουν με σοβαρότητα.
Πολλοί θεωρούν το «Social Dilemma» αφελές και όχι μόνο ως προς την εκτέλεση. Η ενοχοποίηση της τεχνολογίας για όλα τα κακά της σύγχρονης κοινωνίας δεν είναι απαραίτητα πειστική, καθώς ακόμα κι αν η χημεία του εγκεφάλου μας γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης στο σχεδιασμό ψηφιακών προϊόντων, υπάρχει και μια λεπτομέρεια που λέγεται «προσωπική ευθύνη». Επίσης, καλό είναι να μην ξεχνάμε ότι μιλώντας για εταιρείες Big Tech δεν αναφερόμαστε σε κοινωφελείς οργανισμούς, αλλά σε επιχειρήσεις που έχουν στόχο το κέρδος -δεν το έκρυψαν ποτέ άλλωστε-, οπότε τόση πτώση από τα σύννεφα δεν είναι ακριβώς δικαιολογημένη.
Ακόμα και όσοι δεν ενθουσιάστηκαν με το ντοκιμαντέρ, όμως, συμφωνούν ότι πρέπει να υπάρξει ένα ηθικό πλαίσιο στο πώς οι πλατφόρμες διαχειρίζονται την ανάγκη μας για επικοινωνία και επιβεβαίωση. Το πώς θα γίνει αυτό, μέσω επανασχεδιασμού ή και κανονισμών, θα φανεί στο μέλλον, γιατί κανείς δεν αρνείται ότι υπάρχει ανάγκη για πλατφόρμες που θα χαίρεσαι να χρησιμοποιείς χωρίς να εθίζεσαι, θα μεταδίδουν υλικό που δεν εξαργυρώνει τις ανθρώπινες αδυναμίες και θα προστατεύει από τα fake news και τη ρητορική μίσους.
Μέχρι τότε, όπως αποκαλύπτει και το ντοκιμαντέρ στο τέλος, υπάρχουν μέτρα που μπορεί να λάβει κανείς προκειμένου να μειώσει το χρόνο που περνά κολλημένος στην οθόνη του κινητού του – και συνεπώς το ρόλο του σαν γρανάζι μιας ιδιαίτερα χειριστικής μηχανής. Η απενεργοποίηση των ενημερώσεων είναι μια πολύ καλή αρχή, καθώς περιορίζει τους περισπασμούς από τα social media και στην πραγματικότητα δεν χρειάζεται να σταματήσουμε ό,τι κάνουμε για να δούμε τη φωτογραφία που ανέβασε κάποιος από τα γενέθλια του σκύλου του. Η αφαίρεση άχρηστων εφαρμογών είναι επίσης μια μέθοδος εξοικονόμησης χρόνου, ενώ όποιος δεν θέλει να συμμετέχει στο παιχνίδι της στοχευμένης διαφήμισης, μπορεί να χρησιμοποιεί μηχανές αναζήτησης όπως το Qwant, που δεν αποθηκεύει το ιστορικό του χρήστη. Η επιλογή των βίντεο που βλέπουμε είναι επίσης ένας τρόπος αντίστασης, λένε οι ειδικοί που συμβουλεύουν να μην κλικάρουμε ποτέ στο υλικό το οποίο μας προτείνει η κάθε πλατφόρμα και είναι ατελείωτο και κάπως έτσι καταλήγουμε να περνάμε τέσσερις ώρες την ημέρα βλέποντας life hacks για το πώς να φτιάξεις θήκη για το κινητό από τσόφλια αυγών. Επιπλέον, προτού κάνουμε share κάτι, ας το ψάχνουμε λίγο προηγουμένως, ειδικά αν είναι συνταρακτική είδηση που προέρχεται από σάιτ το οποίο φαίνεται να γράφεται από απόφοιτους σχολής χειρομαντείας. Στην πραγματικότητα, η μοναδική επιλογή για να βγει κανείς από το σύστημα είναι να διαγράψει τα social media, έστω και για λίγο. Ελάχιστοι θα το κάνουν, είναι όμως αυτοί που θα επισπεύσουν τις διορθωτικές αλλαγές που όλοι χρειαζόμαστε.
