Είναι κορυφαίο θέμα για τη χώρα μας, αλλά και για τον παγκόσμιο πολιτισμό, οι προσπάθειες που έχουν αναθερμανθεί, όπως και η ανταπόκριση εκπροσώπων του πολιτισμού και της πολιτικής, σχετικά με την επιστροφή των κλαπέντων γλυπτών του Παρθενώνα.
Την εικοσαετία 1790 – 1810, κυρίως, είχαν επιτεθεί στην χώρα μας οι αρχαιοκάπηλοι και με την αιτιολογία της διάσωσης, έκλεβαν, κατέστρεφαν και πούλαγαν σε δημοπρασίες στην Ζάκυνθο που τότε ήταν αγγλοκρατούμενη, τα θαυμάσια έργα της Κλασσικής Ελλάδας. Κι έτσι, γέμισαν τα μουσεία της Ευρώπης με τα αριστουργήματα της τέχνης που οι πρόγονοί μας κληρονόμησαν στην χώρα μας και στην ανθρωπότητα.
Με αφορμή αυτό, στο παρόν σημείωμα, θα αναφερθώ και σε κάποιες άλλες κλοπές που έχουν μείνει στην αφάνεια.
Ο ναός του Επικούρειου Απόλλωνα
Στα 1150 μέτρα υψόμετρο, στις Βάσσες Φιγαλείας στα όρια μεταξύ Αρκαδίας και Μεσσηνίας, βρίσκεται ο ναός του Επικούρειου Απόλλωνα. Ο ναός έχει χαρακτηρισθεί από το 1986, ως μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομίας από την UNESCO, αποτελεί δε ένα από τα καλύτερα σωζόμενα μνημεία της κλασικής αρχαιότητας.
Η ζωφόρος του ναού είναι ένα πραγματικό αριστούργημα αποτελούμενη από είκοσι τρεις μαρμάρινες πλάκες, από τις οποίες οι έντεκα δυτικά παριστάνουν κενταυρομαχία και οι έντεκα ανατολικά αμαζονομαχία. Η κεντρική στο βάθος παριστάνει τον Απόλλωνα με την Αρτέμιδα. Είναι δε πιθανώς έργο του γλύπτη Παιωνίου.
Ο ναός έχει υποστεί δύο μεγάλες καταστροφές.
Η επιδρομή του Αλάριχου
Η πρώτη καταστροφή του, έγινε το 394 μ.Χ. επί Μεγάλου Θεοδοσίου. Προέτρεψε και στήριξε το Γότθο στρατηγό Αλάριχο, ώστε να εκστρατεύσει εναντίον της Ελλάδας με σκοπό να επιβάλλει τη νέα θρησκεία, καταστρέφοντας ναούς, αγάλματα και ό,τι άλλο θύμιζε την παλαιά θρησκεία, που έως τότε κυριαρχούσε στην Ελλάδα.
Τα στίφη του Αλάριχου κυριολεκτικά ισοπεδώνουν όλες τις ελληνικές πόλεις, όλοι οι ναοί καταστρέφονται, κανένα άγαλμα δεν μένει όρθιο ή μη ακρωτηριασμένο.
Η επιδρομή αυτή, επέφερε μεγάλα και βαριά τραύματα στη Ελλάδα και ανυπολόγιστες ζημιές σε έργα τέχνης. Από την επιδρομή αυτή, όσα αγάλματα δεν ήταν δυνατόν να καταστραφούν ολοκληρωτικά, τα ακρωτηρίαζαν η τους έκοβαν τα κεφάλια. Είναι και ο βασικός λόγος που μεταγενέστερα και έως τις ημέρες μας βρέθηκαν αγάλματα χωμένα στην γη και ακρωτηριασμένα με κομμένα κεφάλια, χέρια, μύτες κ.λ.π.
Οι Γότθοι του Αλαρίχου, κατέστρεψαν πόλεις και Ιερά στο Δίον, τη Θεσσαλία, τους Δελφούς, τη Βοιωτία, την Αττική, τα Μέγαρα, την Κόρινθο, τη Φενεό, το Άργος, τη Νεμέα, τη Σπάρτη, τη Φιγαλεία, την Ολυμπία.
Κατόπιν ο ναός και για αρκετούς αιώνες έμεινε έρημος, χωρίς κανένα ενδιαφέρον, αφημένος στην τύχη του.
Οι Άγγλοι αρχαιοθήρες
Από τον 17ο αιώνα ο Μέγας Γύρος αποτέλεσε την βασική ανατροφή και διαπαιδαγώγηση των νέων Άγγλων. Η Ελλάδα τόπος του ονείρου, της φαντασίας και της κλασσικής παιδείας, μέχρι τότε, έμενε έξω από τα ενδιαφέροντα των πολλών, κυρίως λόγω απόστασης.
Μαζί με αυτούς και κάποιοι Άγγλοι αρχιτέκτονες, όπως οι Cockerell και Foster. Αυτοί όχι μόνο θαύμασαν, αλλά οικειοποιήθηκαν (λεηλάτησαν) τα μνημεία της ελληνικής αρχαιότητας και παράλληλα εμπνεύσθηκαν από τα μνημεία αυτά, μεταφέροντας πλούσια στοιχεία στις αρχιτεκτονικές δημιουργίες τους στην πατρίδα τους την Βρετανία που θαυμάζονται σήμερα σε πολλά κτίρια του Λονδίνου.
Ο αρχιτέκτονας Cockerrel ήλθε στην Ελλάδα στα 1810 μαζί με τον Foster και συνέστησαν στην Αθήνα μια εταιρεία αρχαιοθηρών που ανακάλυψαν, φυγάδευσαν και πούλησαν σε ανοικτές δημοπρασίες στην Ζάκυνθο τον γλυπτό διάκοσμο του ναού της Αφαίας Αθηνάς στην Αίγινα (που σήμερα βρίσκεται – σε άριστη κατάσταση – στην γλυπτοθήκη του Μονάχου) και του Επικούρειου Απόλλωνα στις Βάσσες(Φιγαλεία) Ηλείας (που σήμερα βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο). Οι ζημιές πού έγιναν στον ναό του Απόλλωνα, είναι τεράστιες καθώς έριχναν τα γλυπτά στο έδαφος από μεγάλο ύψος και τα έσπαγαν προκειμένου να τα μεταφέρουν όπως φαίνεται καθαρά από τα σχέδια που ο ίδιος ο Cockerrel σχεδίασε και δημοσίευσε, καταγράφοντας τον βανδαλισμό τους. Ο κλασσικός γλυπτός διάκοσμος του ναού του Απόλλωνα αγοράσθηκε το 1815 από το Βρετανικό μουσείο.
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι ενώ στην περίπτωση του Elgin οι ειδικοί και η κοινή γνώμη αντέδρασαν με βιαιότητα, στην περίπτωση των δύο αυτών αρχιτεκτόνων οι αντιδράσεις ήταν μάλλον ευνοϊκές, καθώς θεωρήθηκε ότι οι δύο αυτοί νέοι καλλιτέχνες ανακάλυψαν και έφεραν στο φως άγνωστους και σημαντικούς αρχαιολογικούς θησαυρούς. Και πρώτος ο Byron που ενώ αμαύρωσε στον αιώνα το όνομα και τη μνήμη του Elgin με το ποίημα του (the Curse of Minerva – Η κατάρα της Αθηνάς), εν τούτοις παρέμεινε οικείος και συνταξιδιώτης του Cockerrel.
Πρόσφατα διάβασα ένα βιβλίο με τίτλο «Το ταξίδι στην Ελλάδα» – (Οδοιπορικό από το Παρίσι στην Ιερουσαλήμ 1806-1807) του Francois-Rene de Chateaubriand (Σατωβριάνδος)… Στο κεφάλαιο που περιγράφει το οδοιπορικό του από την Κορώνη έως την Κόρινθο, καθώς διασχίζει την Πελοπόννησο, αναφέρει πως όταν σκόνταφτε στο χώμα, ήξερε πως θα ήταν κομμάτι από σπασμένο άγαλμα η από σπασμένο τμήμα ναού….
«Δι’ αυτά πολεμήσαμεν»!
Ο Στρατηγός Μακρυγιάννης, στα απομνημονεύματά του, αναφέρει: «Είχα δύο αγάλματα περίφημα, μια γυναίκα κι ένα βασιλόπουλο, ατόφια – φαίνονταν οι φλέβες, τόση εντέλειαν είχαν. Όταν χάλασαν τον Πόρο, τα ’χαν πάρει κάτι στρατιώτες, και στ’ Αργος θα τα πουλούσαν κάτι Ευρωπαίων, χίλια τάλαρα γύρευαν… Πήρα τους στρατιώτες, τους μίλησα: Αυτά, και δέκα χιλιάδες τάλαρα να σας δώσουνε, να μην το καταδεχτείτε να βγουν από την πατρίδα μας. Δι’ αυτά πολεμήσαμεν»!
Πράγματι, «δι’ αυτά πολέμησαν» και για τον λόγο αυτό θα κλείσω με το απόσπασμα από την ιστορική ομιλία της Μελίνας Μερκούρη που έκανε για τα γλυπτά του Παρθενώνα στην OXFORD UNION: «Είμαστε έτοιμοι να πούμε ότι θεωρούμε όλη την πράξη του Elgin σαν άσχετη προς το παρόν. Λέμε στην Βρετανική Κυβέρνηση: Κρατήσατε αυτά τα γλυπτά για δύο σχεδόν αιώνες. Τα φροντίσατε όσο καλύτερα μπορούσατε, γεγονός για το οποίο και σας ευχαριστούμε. Όμως τώρα στο όνομα της δικαιοσύνης και της ηθικής παρακαλώ δώστε τα πίσω. Ειλικρινά πιστεύω ότι μια τέτοια χειρονομία εκ μέρους της Μεγάλης Βρετανίας θα τιμούσε πάντα τ΄ όνομά της. Πρέπει να καταλάβετε τι σημαίνουν για μας τα μάρμαρα του Παρθενώνα. Είναι η υπερηφάνεια μας, είναι οι θυσίες μας. Είναι το ευγενέστερο σύμβολο τελειότητας. Είναι φόρος τιμής στη δημοκρατική φιλοσοφία. Είναι οι φιλοδοξίες μας και το ίδιο τ΄όνομα μας. Είναι η ουσία της ελληνικότητας».
