Του Θ. Κούστα
Ένα πρόσφατο δημοσίευμα με το οποίο επανέρχεται η πρόθεση του Ερντογάν, να μετατρέψει σε τζαμί την Αγιά Σοφιά, ήταν η αφορμή για το παρόν σημείωμα.
Όσοι έχουν επισκεφθεί την Αγιά Σοφιά, φθάνοντας στον ναό αλλά και εισερχόμενοι μέσα θα έχουν νοιώσει το ανάλογο δέος που ένοιωσα κι εγώ όταν πριν μερικά χρόνια επισκέφθηκα την Κωνσταντινούπολη. Κι αμέσως στον νου έρχονται τα λόγια του Ιουστινιανού που ανεφώνησε όταν στα εγκαίνια αντίκρισε ολοκληρωμένο τον ναό «Νενίκηκά σε Σολομών». Βέβαια μέσα στον ναό τα ογκώδη ανηρτημένα λάβαρα με τα αραβικά γράμματα αλλά και οι πανύψηλοι μιναρέδες που έχουν προστεθεί στο μνημείο, μας θυμίζουν ότι ο περίλαμπρος ναός (το παγκόσμιο σύμβολο πολιτιστικής κληρονομίας) τελεί εδώ και 1500 χρόνια κάτω από ένα ιδιότυπο κατοχικό καθεστώς. Όρθώς δε ο Κεμάλ το 1934, μετέτρεψε τον ναό από τζαμί που ήταν σε μουσείο.
Σήμερα ο Χριστιανισμός αλλά και ο Δυτικός πολιτισμός αντιμετωπίζουν μια παγκόσμια πρόκληση, την απόφαση για μετατροπή του ναού και πάλι σε τζαμί. Αν η απόφαση αυτή δεν αποτελεί ακόμη μια κίνηση του Ερντογάν στην παγκόσμια σκακιέρα (και αυτό – αν συμβαίνει – θα αποδειχθεί σύντομα), τότε αποτελεί μία φασιστικής εμπνεύσεως πρόκληση καθώς δεν υπήρξε κάποιος εμφανής λόγος η έστω κάποια ανάγκη με δεδομένο πως ακριβώς απέναντι βρίσκεται το Μπλε Τζαμί ή Τζαμί του Σουλτάνου Αχμέτ, (στα τούρκικα Sultanahmet Camii) που είναι το ωραιότερο και μεγαλύτερο τζαμί στην Κωνσταντινούπολη, ξακουστό για την αρμονία του και θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα αριστουργήματα της Ισλαμικής αρχιτεκτονικής παγκοσμίως.
Οι Τούρκοι σαν λαός κατακτητικός που ήλθε από τα βάθη της Ασίας, χωρίς ιστορικές πολιτισμικές καταβολές, δεν σεβάστηκαν την ιστορία και τα μνημεία των περιοχών που κατέκτησαν και αυτό δυστυχώς συμβαίνει ακόμη και σήμερα.
Το 1456 η Αθήνα κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς Τούρκους. Δύο χρόνια αργότερα ο Παρθενών μετατράπηκε σε τζαμί και παρέμεινε έτσι μέχρι την απελευθέρωση των Αθηνών, με τον μιναρέ να δεσπόζει προκλητικά, πάνω από το μνημείο. Στα 400 χρόνια περίπου που μεσολάβησαν οι Τούρκοι έκαναν πολλές ζημιές στον Παρθενώνα αλλά και γενικότερα στα μνημεία και κτίρια της κλασσικής περιόδου που μέχρι τότε είχαν μένει ανέπαφα.
Έσπαγαν τα γλυπτά αριστουργήματα για να τα χρησιμοποιήσουν ως οικοδομικά υλικά, επιχωμάτωναν ναούς και κτίρια για να κτίσουν σπίτια και να στρώσουν δρόμους. Με λίγα λόγια δεν σεβάστηκαν την ιστορία των κατακτημένων και όλα τα αριστουργήματα της κλασσικής Αθήνας τα έβλεπαν σαν μπάζα.
Σημειώνω πως τον Παρθενώνα είχε σεβαστεί ακόμη και ο Αλάριχος που το 395 μ.χ. με ορδές από στίφη έξαλλων γότθων είχαν καταστρέψει ναούς, αγάλματα και μνημεία του κλασσικού πολιτισμού, σε όλη την επικράτεια με στόχο να ξεριζώσουν τα παλαιά θρησκεία. Κατέστρεψαν πόλεις και ιερά στο Δίον, τη Θεσσαλία, τους Δελφούς, τη Βοιωτία, την Αττική, τα Μέγαρα, την Κόρινθο, τη Φενεό, το Άργος, τη Νεμέα, τη Σπάρτη, τη Φιγαλεία, την Ολυμπία. Όπως επίσης τον σεβάστηκαν και πολλοί άλλοι κατακτητές που πέρασαν από την χώρα μας, μέχρι το 1456.
Η μεγαλύτερη ζημιά όμως έγινε όταν ο διοικητής του φρουρίου Αλή Αγάς, είχε εγκαταστήσει στον ναό πυριτιδαποθήκη που την στόχευσε – εγκληματικά – ο Ενετός Φραγκίσκος Μοροζίνι, το 1687. Το μεγαλύτερο τμήμα του ναού προς την ανατολική του πλευρά κατέρρευσε. Έκτοτε και μέχρι να παραδοθεί το μνημείο στην αρχαιολογία – υπηρεσία της ελεύθερης Ελλάδας, λεηλατήθηκε συστηματικά και βάναυσα.
Σύμφωνα δε με ένα θρύλο, οι αγωνιστές του 1821 έδιναν μολύβι στους Τούρκους για να μην τους βλέπουν να καταστρέφουν τους κίονες αναζητώντας τον συνδετικό μόλυβδο, που τον έλιωναν κι έφτιαχναν βόλια. Η ολοκληρωτική καταστροφή του Παρθενώνα έγινε και πάλι με την συμμετοχή των Τούρκων, όταν ο Έλγιν έκανε την μεγάλη λεηλασία με ένα φιρμάνι που εξασφάλισε από τον Τούρκο Σεγκέρ Αβδουλάχ Καϊμακάμη, αναπληρωτή του Μεγάλου Βεζύρη. Τέλος είχαν καταστρέψει την Αδριάνειο βιβλιοθήκη που την είχαν μετατρέψει στο τσαρσί της Αθήνας, μέχρι που καταστράφηκε από εμπρησμό.
Όσοι επισκέπτονται σήμερα την Ρωμαϊκή αγορά, μπορούν να επισκεφθούν το παλαιότερο οθωμανικό μνημείο της Αθήνας, άριστα διατηρημένο και αποκατεστημένο, το Φετιχιέ Τζαμί, που χρησιμοποιείται για περιοδικές εκθέσεις και πολιτιστικές δράσεις αλλά και για παρουσίαση με απόλυτο σεβασμό της ιστορίας του μνημείου.
Αλλά η Αγιά Σοφιά παραμένει στην κατοχή του κατακτητή Τούρκου που έχει μάθει να μη σέβεται λαούς, θρησκείες, πολιτισμούς και ιστορία. Είναι γνωστό δε πως έχει χαρακτηρισθεί από την UNESCO, ως μνημείο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομίας, που σημαίνει πως για την οποιαδήποτε παρέμβαση και μετατροπή πρέπει να ζητείται η άδεια με μια ιδιαίτερα αυστηρή διαδικασία. Ούτε και αυτό έγινε και με μεγάλη περιέργεια θα αναμένουμε την αντίδραση και παρέμβασή της UNESCO, αν ισχύουν ακόμη οι παγκόσμιοι θεσμοί.
Μετά την λεηλασία του Παρθενώνα από τον Έλγιν, αντέδρασε ο Λόρδος Βύρων και με ένα καταγγελτικό ποίημα, συγκλόνισε τον τότε πολιτισμένο κόσμο. Το ποίημα «Η κατάρα της Αθηνάς», δεν έγινε στην συνέχεια όμως πολύ γνωστό, ακριβώς λόγω του οξύτατου χαρακτήρα του.
Το ποίημα αρχίζει με μια υπέροχη εισαγωγή, που υμνεί την φύση της χώρας μας, περιγράφοντας ένα θαυμάσιο δειλινό στην Αθήνα.
«Μεγαλόπρεπα και αγάλια τώρα ο ήλιος κατεβαίνει
Πάνω στου Μοριά τους λόφους με θωριά χαριτωμένη
Όχι σαν εκεί στις χώρες του Βορρά, σκοτεινιασμένος,
Αλλ’ αστραφτερός σαν φλόγα, ζωντανός, φωτολουσμένος…»
Οραματίζεται συνάντησή του με την Αθηνά, που είναι ταλαιπωρημένη από τους βανδαλισμούς και δακρυσμένη του λέει….
«Ω θνητέ, της ντροπής σου αυτό το χρώμα Βρετανός μου λέει να ‘σαι, όνομα ανδρείου ακόμα,
Μέχρι χθες λαού ελευθέρου, με ωραία πεπρωμένα
Τώρα περιφρονημένου και ιδίως από μένα.
Η Παλλάδα πρώτος θα ‘ναι της πατρίδας σου εχθρός
Την αιτία θες να μάθεις. Κοίτα γύρω και εμπρός.
Έχω δεί πολλούς πολέμους και ερημώσεις να πληθαίνουν
Κι άλλες τόσες τυρρανίες να ανεβοκατεβαίνουν
Απ΄του Τούρκου την μανία γλύτωσα και του βανδάλου
Μα η χώρα σου έναν κλέφτη μου΄χει στείλει πιό μεγάλο…
«Τ’ όνομά του η ιστορία διπλά σ’ εκεινού θα γράψει
του τρελού που της Εφέσου το ναό ’χε κατακάψει.
Κι η κατάρα μου πιο πέρα απ’ τον τάφο να τον πάει
και το μίσος αιωνίως και τους δυό να κυνηγάει.
Ο Ηρόστρατος κι ο Έλγιν, και οι δυό ατιμασμένοι,
μα ο δεύτερος πιο μαύρος απ’ τον πρώτο θ’ απομένει.»
Τελικά θα βρεθεί άραγε στις μέρες μας ένας αντίστοιχος Λόρδος Βύρων;
