Του Διονύση Γράψα
Είναι ίσως κάπως αδόκιμο να επιχειρηθεί μια ιστορική προσωπογραφία του Θεόδωρου Δηλιγιάννη χωρίς την αντιπαραβολή του μέσα από το έργο και την δράση του Χαριλάου Τρικούπη. Κι αυτό γιατί σε κάθε βήμα του ο Γορτύνιος πολιτικός και γιός του οπλαρχηγού Κανέλλου Δηλιγιάννη, φρόντιζε σε κάθε στιγμιότυπο του πολιτικού του βίου, να υπενθυμίζει την έντονη αντίθεση του με τον Μεσολογγίτη μεταρρυθμιστή. Ο Δηλιγιάννης θα βρεθεί ηγέτης του Εθνικού κόμματος διαδεχόμενος τον Κουμουνδούρο και στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα μαζί με τον Τρικούπη θα «εγκαινιάσουν» την πρώτη περίοδο της πολιτικής σταθερότητας και της εδραίωσης του δικομματισμού. Που μετά την ψήφιση του Συντάγματος του 1864 και μέχρι την εισαγωγή της αρχής της δεδηλωμένης το 1875, κυριολεκτικά είχε περάσει από σαράντα κύματα.
Η υστεροφημία του είναι αλήθεια πως δέχεται πολλές επικρίσεις και από μεριάς φιλελεύθερων αναλυτών όσο και από την μεριά των μαρξιστών. Και δεν έχουν ίσως άδικο. Σε όλη του την διαδρομή, εξέφραζε τον συντηρητισμό της δημοσιοϋπαλληλίας και του πελατειασμού, εμμένοντας παράλληλα στην έκφραση των προ-καπιταλιστικών εργαλείων και δομών, ως κατάλοιπα της φεουδαρχικής κοινωνίας. Αναμφίβολα βέβαια, του χρεώνεται το απαράσκευο του ελληνικού στρατού, σε μια περίοδο εντάσεων με την Οθωμανική αυτοκρατορία που δοκίμασε την χώρα κοινωνικά, εμπορικά και οικονομικά. Μια περίοδο που φαινόταν όλο και πιο καθαρά το ενδεχόμενο πως η νεαρή Ελλάς θα συναντούσε το πεπρωμένο της Μεγάλης Ιδέας. Σε αυτές τις συγκυρίες ο Δηλιγιάννης δεν φρόντιζε για τίποτε άλλο παρά για την δέσμευση τεράστιων ποσών για εξοπλιστικά προγράμματα, προκειμένου να επιδεικνύει τον πατριωτισμό του.
Ως λαϊκιστής και δημαγωγός, επεδείκνυε άριστες ικανότητες στην «θώπευση» του λαϊκού ακροατηρίου, το οποίο κυριολεκτικά γοήτευε. Πολλές φορές αυτό είχε ως αποτέλεσμα και τον κατά μια έννοια τον «εκδηλιγιαννισμό» του Τρικούπη σε ζητήματα «εξοπλιστικής κούρσας». Ο Δηλιγιάννης ήταν εκείνος που είχε κινητοποιήσει πλατιές ομάδες της πρωτεύουσας το 1885, έχοντας ως αποτέλεσμα, την πολυπόθητη κατάκτηση της πρωθυπουργίας, για την οποία βέβαια ήταν παντελώς ανέτοιμος. Ο ετεροκαθορισμός του από τον Τρικούπη, όπως προαναφέρθηκε όμως, δεν συνιστούσε και απουσία θέσεων.
Γύρω του συσπείρωνε όλους εκείνους που θίγονταν από τις τρικουπικές μεταρρυθμίσεις και με την αμετροέπεια που τον διέκρινε, συνεχώς υποσχεσιολογούσε στους προστατευόμενούς του, για μια θέση στο δημόσιο. Ωστόσο θα πρέπει να αναφερθεί πως είναι ο πρώτος από μεριάς Ελληνικού κράτους αξιωματούχος, που παραδεχόταν και στην Βουλή πως υπάρχει πρόβλημα στο καθεστώς της διανομής και της εκμετάλλευσης της γης. Τασσόμενος φυσικά υπέρ της αναδιανομής της , γνωρίζοντας μετά θάνατον δικαίωση στο θέμα, από τις μεταρρυθμίσεις του Ελ. Βενιζέλου το 1917. Ήταν ο ηγέτης του κόμματος που απεχθανόταν το τυχοδιωκτικό χρηματιστικό κεφάλαιο-σε μια εποχή προσπάθειας μετάβασης στον εκχρηματισμο-αφού πίστευε πως η όποια ανάπτυξη έπρεπε να βασίζεται σε παραδοσιακές παραγωγικές δραστηριότητες.
Τα πεδίο των σοβαρών παραλείψεων του δεν ήταν άλλο βέβαια από την εξωτερική πολιτική. Οι πρωθυπουργικές του θητείες χαρακτηρίστηκαν από συνεχείς οξύνσεις στις σχέσεις της χώρας με την Υψηλή Πύλη και ενώ όπως προαναφέρθηκε, η Ελλάδα ήταν κάθε άλλο παρά έτοιμη για τις αλυτρωτικές περιπέτειες που τόσο επιθυμούσε, με τις οποίες όμως έδινε λόγο και θεμέλιο στην ύπαρξή της. Χαρακτηριστικά τρικυμιώδης είναι η διετία του στην πρωθυπουργία την περίοδο 1890-1892 όπου βρέθηκε αντιμέτωπος με δυο ζητήματα που υπερέβαιναν κατά πολύ τις δυνατότητες του: την καταρρέουσα οικονομία αλλά και το Κρητικό ζήτημα. Αποτέλεσμα των χειρισμών του δεν ήταν άλλοι από την πτώχευση του 1893(που αδίκως ιστορικά χρεώνεται στον Τρικούπη) αλλά και ο ατυχής Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897 που εκτός του ότι οδήγησε την χώρα στους περιορισμούς του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου, είχε ως απόρροια και την σφαγή των αμάχων Ελληνοκρητικών του Ηρακλείου, τον Αύγουστο του 1898.
Μετά τον θάνατο του Τρικούπη-εφόσον εξέλιπε πια το αντίπαλον δέος-θα επανακάμψει, μη μπορώντας να ανακόψει τις μεταρρυθμίσεις που είχαν πάρει πια τον δρόμο τους. Ίσως πεποίθηση του στο πρώτο μισό της πρώτης δεκαετίας του 20ου αιώνα, να ήταν απλώς μόνο η καθυστέρηση τους. Το χάρισμά του που έμοιαζε με εκείνο του Κωλέττη, κρατούσε ακόμα το «άρωμα του», αλλά η τύχη και η ιστορία θα του επιφυλάξουν ένα άδοξο τέλος αφού θα μαχαιρωθεί στα μέσα του 1905 από έναν «μπράβο» χαρτοπαικτικής λέσχης, την εποχή που ο Δηλιγιάννης είχε πάρει την απόφαση για οριστική παύση της λειτουργίας τους. Δείγμα της πολιτικής νοσηρότητας που επικρατούσε εκείνη την στιγμή και θα σαρωνόταν τέσσερα χρόνια μόλις μετά, με το κίνημα του Στρατιωτικού Συνδέσμου. 
