Τη χρονιά αυτή ζήσαμε ένα διαφορετικό Καρναβάλι στην πόλη μας. Μεσούσης της κορωνάτης πανδημίας, αναγκαστήκαμε να το γιορτάσουμε με τρόπους άγνωστους μέχρι σήμερα. Μια γιορτή πανάρχαιη που τα κύρια χαρακτηριστικά της είναι ο πηγαίος αυθορμητισμός, το σμίξιμο των ανθρώπων, τα καλαμπούρια, τα φιλιά και τα αγκαλιάσματα, γιορτάστηκε αναγκαστικά αποστερημένη από όλα αυτά τα στοιχεία. Δεν έλειψε βέβαια από τους ανθρώπους του Καρναβαλικού Οργανισμού το μεράκι και η έμπνευση, ώστε να μας χαρίσουν καρναβαλικές εικόνες και δρώμενα των προ κορωνοϊού χρόνων. Καλλιτέχνες, εκπρόσωποι του Θεάτρου Σκιών της Πάτρας και πολλοί νέοι, που η νεανική τους ορμή δεν χαμπαριάζει από ιούς και άλλα παράσιτα, προσαρμόστηκαν στις πρωτοφανείς συνθήκες δίνοντας τον καλύτερο εαυτό τους σε όμορφες καρναβαλικές εκδηλώσεις. Μόνο που αυτές οι εκδηλώσεις και η ομορφιά τους έφταναν σ’ εμάς πάντοτε on line. Ο τρόπος αυτός όμως δεν μπορεί να μεταδώσει το ιδιαίτερο άρωμα και την θερμότητα των ανθρώπινων σωμάτων, τα συναισθήματα, τον χτύπο της καρδιάς των ανθρώπων. Ας είναι φίλοι μου….έχει ο καιρός και το Καρναβάλι γυρίσματα!
Οι ρίζες
Οι ρίζες του Καρναβαλιού βυθίζονται μέσα στον χρόνο και αντλούν τους καρναβαλικούς τους χυμούς από την ελληνική γη. Οι άνθρωποι αυτής της ηλιόχαρης γης είχαν συλλάβει πολλές έννοιες που ήταν ακόμη άγνωστες στους άλλους λαούς. Είχαν πλάσει με την φαντασία τους μεγάλες και μικρές θεότητες προσωποποιώντας κάθε τι το ανθρώπινο. Τον Δία της εξουσίας, την Αθηνά της σοφίας, τον Άρη του πολέμου, τον Ήφαιστο της τεχνολογίας, τον Απόλλωνα της πνευματικότητας κ.ά. Απ’ όλους αυτούς ο θεός Απόλλωνας, παρ’ όλο που εκπροσωπούσε το φως, είχε μετατραπεί σε σκοτεινό τύραννο των ανθρώπων. Απαιτούσε απόλυτη κυριαρχία του ανθρώπινου πνεύματος πάνω στο σώμα του. Η απολλώνια αντίληψη για τον άνθρωπο ήταν μονοδιάστατη, ενώ η φύση μας είναι χωρίς αμφιβολία δυδιάστατη. Σώμα και πνεύμα συνθέτουν το ανθρώπινο ον και σίγουρα το σώμα μας προηγήθηκε της όποιας πνευματικής μας διάστασης.
Αυτήν την τυραννία ήρθε να καταλύσει ένας νέος έλληνας θεός. Ένας θεός φερμένος από την Ανατολή, που σαν ορμητικός ταύρος όρμησε μέσα στο καλά ταξινομημένο υαλοπωλείο των κυρίαρχων μέχρι τότε θεών. Παρ’ ότι ήταν γιος του Δία έσπασε πολλά ιερά γυαλικά και γενικώς τα έκανε, κατά το κοινώς λεγόμενο, μαντάρα. Το συνηθίζουν βέβαια αυτό οι νέοι ειδικά όταν προέρχονται από παράνομα σμιξίματα. Τσαντίστηκαν οι παλαιοί θεοί, ο Δίας λιγότερο γιατί είχε λερωμένη τη φωλιά του, αλλά αυτός που τα πήρε κυριολεκτικά στο κρανίο ήταν ο αλαζόνας Απόλλωνας. Βλέπετε ο νεοφερμένος θεός Διόνυσος εκπροσωπούσε το τραγούδι, το χορό, το ξεφάντωμα γενικώς. Αλλά, άκουσον… άκουσον, και τον οργιώδη έρωτα. Έφριξε ο Απόλλων! Αυτός ήταν βέβαια υπέρ του έρωτα, αλλά κυρίως του πνευματικού. Ο άλλος, ο σωματικός, άρμοζε περισσότερο στα κτήνη παρά στον εκλεπτυσμένο άνθρωπο. Μάλλον ο Απόλλωνας είχε χαθεί μέσα στις πνευματικές του αναζητήσεις και είχε ξεχάσει πώς λατρεύεται ο θεός Έρωτας. Ο «ανίκατε μάχαν» κατά Σοφοκλή!
Ο Διόνυσος όμως ήρθε για να μείνει. Αγαπήθηκε από τους θνητούς επειδή τους πρόσφερε δώρα ακριβά. Γλέντια, οινοποσίες, ξέφρενους κυκλικούς χορούς, σμίξιμο των σωμάτων ερωτικό. Αλλά κυρίως αρμονία ανάμεσα στο σώμα και την ψυχή. Χωρίς αυτήν την αρμονία εμφανίζονται στον άνθρωπο οι διάφορες νευρώσεις. Η κυριαρχία του απολλώνιου στοιχείου εις βάρος του διονυσιακού γεννά τις ψυχικές ασθένειες, που πολλές φορές σωματοποιούνται τονίζοντας την παραμέληση του σώματος.
Δημιουργείται ένας «ανώτερος» καταπιεστικός εαυτός, το περίφημο Υπερεγώ του Φρόιντ. Το Υπερεγώ ελέγχει συνεχώς τον βαθύτερο εαυτό μας, το λεγόμενο Εγώ. Το Εγώ είναι τα «θέλω» μας ενώ το Υπερεγώ τα «πρέπει» μας. Στον άνθρωπο είναι χρήσιμα και τα δύο κομμάτια του εαυτού μας αλλά με την προϋπόθεση πως ξέρουν να συνυπάρχουν. Πρέπει να αφήνονται και τα δύο ελεύθερα ώστε να εκφράζονται κατά περίσταση και να μην ζαρώνουν σε μια γωνιά του «είναι» μας. Αν ζαρώσει το Υπερεγώ κινδυνεύουμε να μετατραπούμε σε σκέτα ζώα, ενώ αν πάθει το ίδιο το Εγώ μας κινδυνεύουμε να αρρωστήσουμε. Γι’ αυτό ο Διόνυσος ήρθε και θρονιάστηκε δίπλα στον Απόλλωνα. Για να μας διδάξει πως εκτός από τις πνευματικές χαρές υπάρχουν και οι σωματικές.
Το καρναβάλι μετά την επανάσταση
Έτσι γεννήθηκε μια από τις μεγαλύτερες και πιο αυθεντικές γιορτές των ανθρώπων. Το Καρναβάλι! Ξεκινώντας από τις παγανιστικές τελετές των ακόλουθων του Διόνυσου, έγινε κτήμα πανελλήνιο και στην συνέχεια πανανθρώπινο. Πολεμήθηκε από τον εξουθενωτικό πνευματισμό του Χριστιανισμού για αιώνες αλλά ξεπρόβαλε πάλι νικηφόρο και απελευθερωτικό. Στην πόλη μας επανεμφανίζεται πριν από δύο αιώνες περίπου και ακολουθεί μια τελείως ξεχωριστή πορεία παίρνοντας την μορφή αυτού που λέμε «Πατρινό Καρναβάλι».
Πριν από δύο αιώνες λοιπόν το Καρναβάλι επανακάμπτει δριμύτερο στην μόλις απελευθερωμένη από τους Οθωμανούς, Πάτρα. Αστική τάξη τότε δεν υπήρχε και αν θέλουμε να βρούμε την αντίστοιχή της κυρίαρχη τάξη, θα πρέπει να στρέψουμε το βλέμμα μας στην τάξη των κοτσαμπάσηδων. Κοτσαμπάσηδες λοιπόν από τη μια, τάξη που κατέχει το σύνολο σχεδόν του τότε πλούτου, και λαουτζίκος από την άλλη, η συντριπτική πλειοψηφία των πατρινών. Σε μια Πάτρα ρημαγμένη από τις συγκρούσεις του απελευθερωτικού αγώνα, οι άνθρωποι του λαού λιμοκτονούν. Παρ’ όλα αυτά η ανάγκη για επιβίωση, η δίψα για χαρά και διασκέδαση, κάνει την φτωχολογιά ευρηματική. Μνήμες από άλλες εποχές, αυτές που πάντα διασώζονται στη συλλογική μνήμη, εμπνέουν τον φτωχό λαό να εκφραστεί με τρόπους που δεν κοστίζουν πολύ. Παρ’ όλο που η Εκκλησία του Χριστού είναι αρνητική, ο αρχαίος θεός Διόνυσος εισβάλει ξανά στο προσκήνιο. Ένας θεός ανθεκτικός στον χρόνο, ντυμένος με τις προβιές των τράγων, ορμάει στις φτωχογειτονιές κρατώντας στα χέρια του δώρα παλιά. Γέλιο, τραγούδι και χορό, καλαμπούρια και τολμηρά πειράγματα, απελευθέρωση σωματική. Όχι όμως μόνο σωματική. Μετά την απελευθέρωση του σώματος ακολουθεί και η ψυχική που είναι και η πιο σημαντική. Οι μετέχοντες στους καρναβαλικούς διονυσιασμούς, είναι πάντοτε μεταμφιεσμένοι. Φορούν προσωπεία που κρύβουν το κοινωνικό τους πρόσωπο, δηλαδή το Υπερεγώ τους, δίνοντας την ευκαιρία στο καταπιεσμένο Εγώ τους να εκφραστεί χωρίς να φοβούνται ότι κάποιος θα τους επαναφέρει στην τάξη. Ντύνονται όπως λάχει. Με παλιά φουστάνια της γιαγιάς, με αστεία σώβρακα του παππού που ανασύρουν από τα μπαούλα. Αδιαφορούν για το αν είναι κομψές και λαμπερές οι καρναβαλικές φορεσιές τους, που ούτως ή άλλως τέτοιες φορεσιές δεν μπορούν να τις πληρώσουν. Τους ενδιαφέρει μόνο να κρυφτούν μέσα τους και στην συνέχεια να απελευθερωθούν. Να βρουν την ευκαιρία να τα ψάλλουν ένα χεράκι στον ξιπασμένο πλούσιο γείτονα, βγάζοντας το άχτι τους. Να πειράξουν ερωτικά ή και να χουφτώσουν ακόμη την μαντάμ-Σουσού της γειτονιάς που τους περιφρονεί. Με λίγα λόγια γίνονται κάτι διαφορετικό από αυτό που αναγκάζονται να είναι στην καθημερινή ζωή. Το ζουν δε τόσο έντονα αυτό στο οποίο μεταμορφώνονται ώστε, όσο διαρκεί ο γιορτασμός, ταυτίζονται με τον ρόλο που υποδύονται. Δεν είναι τυχαίο που η ιδέα του Θεάτρου ξεπήδησε μέσα από τις διονυσιακές γιορτές των τράγων. Οι τράγοι γεννούν την Τραγωδία που παίζεται στο Θέατρο και στην συνέχεια καταγράφεται παγκόσμια ως Tragedy και Theater.
Το αστικό καρναβάλι
Ας έρθουμε όμως πάλι στο Πατρινό Καρναβάλι και στο πώς αυτό σιγά-σιγά αρνήθηκε τα δώρα του Διόνυσου και την θεραπευτική τους δύναμη. Με την εμφάνιση της αστικής τάξης και στην πόλη μας, ως γενικότερο αποτέλεσμα του περάσματος από την Φεουδαρχία στον Καπιταλισμό, αρχίζει να αλλοιώνεται η αρχική του μορφή. Δέχεται ισχυρές δυτικές επιρροές από τις αστικές τάξεις της Ιταλίας, της Γαλλίας κ.ά. σε όλες της τις εκφράσεις άρα και στις καρναβαλικές. Οι αστοί δεν μεταμφιέζονται για να μεταμορφωθούν σε κάτι άλλο πιο αυθεντικό, αλλά για να τονίσουν ακόμη περισσότερο την ταξική τους ανωτερότητα. Με πανάκριβες στολές, με πολυτελή άρματα και με το ανάλογο αριστοκρατικό ύφος, προβάλουν το αλαζονικό Υπερεγώ της ακόμη και στο Καρναβάλι. Όσοι έχουμε δει σκηνές από το Καρναβάλι της Βενετίας έχουμε σίγουρα εντυπωσιαστεί από το απόμακρο και υπερφίαλο ύφος που υιοθετούν οι καρναβαλιστές ακόμη και πίσω από τις μάσκες. Ναι, καρναβαλιζόμαστε κι εμείς όπως ο λαουτζίκος αλλά ας μην ξεχνιόμαστε κιόλας. Άλλο εμείς και άλλο αυτοί. Δεν θα πέσουμε στο επίπεδό τους συμπεριφερόμενοι με τον χυδαίο λαϊκό τους τρόπο. Ω mon dieu τι λαϊκούρια, ω mon dieu πτωχά λιγούρια!
Με αυτήν όμως την αστικοποίηση του Καρναβαλιού, ακυρώσαμε τον αρχικό του σκοπό. Αρνηθήκαμε τα δώρα του Διόνυσου. Δώρα ακριβά που δεν αγοράζονται με χρήματα. Την χαρά, την ξεγνοιασιά, τον αυθορμητισμό και πάνω απ’ όλα την θεραπευτική τους δύναμη. Μήπως είναι καιρός να τα ξαναδεχτούμε;
*Η Ελισάβετ Καπαγερίδου, Εκπαιδευτικός – Συγγραφέας, Μέλος της Δημοτικής Σχολικής Επιτροπής Β΄θμιας Εκπαίδευσης
(από την εφημερίδα “Νεολόγος”)
